Introduction
Très vite il y a des problèmes internes à l’organisation de l’Ordre. Sa croissance a sans doute été trop rapide : partis à une douzaine en 1209 pour faire approuver à Rome leur mode de vie, les frères se retrouvent à 5000 en 1220. Et l’Ordre s’étend vite et loin : en 1217 des provinces sont fondées en Allemagne, Espagne, France, Hongrie, Syrie ; en 1219, en Angleterre. Dès la mort du fondateur, les difficultés qui avaient surgi de son vivant sur l’observance de la Règle (la deuxième Règle des Frères Mineurs, approuvée par le pape en 1223) prennent plus d’importance, surtout en ce qui concerne la pauvreté. Les supérieurs prennent des décisions, contestées par les compagnons de la première heure, et l’Église intervient : la bulle Quo elongati (1230) est un premier essai de solution, mais c’est aussi la première brèche ouverte dans l’idéal de la pauvreté.
Elle prend en effet en considération l’enchaînement des fonctions juridiques sur le propriétaire réel des biens meubles et immeubles dont les frères sont usagers.
À ce stade, il existe deux tendances dans l’Ordre : une première tournée vers la passé, prête à nier la réalité de l’évolution pour conserver une fidélité statique à l’idéal primitif, refuse toute interprétation de la Règle. Ces sont les premiers compagnons de François et leurs disciples. On les appelle les zelanti. L’autre tendance, plus tournée vers l’avenir, est prête à accepter les interprétations de la Règle qui permettront de faire face aux situations nouvelles, dans une fidélité dynamique à l’idéal primitif. C’est la majorité de l’Ordre. La première tendance opte résolument pour la vie dans de petits ermitages, la seconde est favorable à de grandes communautés — ainsi on appellera ces frères la Communauté.
Le texte
Quo Elongati
Gregorius episcopus servus servorum Dei dilectis filis Generali et Provincialibus Ministri ac Custodibus ceterisque fratibus Ordinis Minorum salutem et apostolicam benedictionem.
Quo elongati a seculo ut columbe pennis assumptis in secessum contemplationis super vos ipsos altius evolastis, eo conspectius peccatorum iacula previdetis et plura, per que conspicitis salutis impediri profectum, cordis vestri oculus perscrutatur. Unde que tecta sunt aliis, in conscientiis vestri quandoque spiritus manifestat, sed splendore intelligentie spiritalis caligine humane infirmitatis obducto scrupulus interdum dubitationis inducitur et difficultates quasi inextricabiles ingeruntur.
Sane constitutis nuper in presentia nostras nuntiis, quos vos filii Provinciales ministris, qui eratis in Generali Capitulo congregati, et te fili Generalis Minister personaliter comparente fuit nobis expositum, quod in Regula vestra quedam dubia et obscura et quedam intellectu difficilia continentur. Sed sancte memoire beatus confessor Christi Franciscus nolens regulam suam per alicuius fratis interpretationes exponi, madavit circa ultimum vite sue, cuius mandatum ipsius dicitur testamentum, ut verba ipsius regule non glosentur,1 et ut verbis utamur eiusdem, quod sic vel sic intelligi debeant, non dicatur ; adiciens quod fratres nullo modo aliquas litteras ab apostolica sede petant, et alia quedam interserens, que non possent sine multa difficultate servari. Propter quod hesitantes, an teneamini ad observantiam testamenti predicti, dubietatem huiusmodi de conscientiis Vestris et fratrum vestorum per nos amoveri petistis. Et cum ex longa familiaritate, quam idem Confessor nobiscum habuit, plenius noverimus intentionem ipsus et in condendo predicam Regulam et obtinendo confirmationem ipsius per sedem apostolicam sibi astiterimus, dum adhuc essemus in minori officio constituti, declarari similiter postulastis dubia et obsura regule supradicte necnon super quibusdam difficilibus responderi.
Sane quamvis predictum Christi Confessorem piam intentionem in prefato mandato habuisse credamus et vos iustis votis eius et desideriis sanctis affectetis omnomode conformari, Nos tamen attendentes animarum periculum et difficultates, quas propter hoc possetis incurrere, dubietatem de Vestris cordibus amovendo ad mandatum illud vos dicimus non teneri, quod sine consensu fratrum et maxime ministrorum, quos universos tangebat, obligare nequivit nec successorem suum quomodolibet obligavit, cum non habeat imperium par in parem.2
Ad hec sicut per predictos nuntios intellexismus, dubitatur ab aliquibus fratrum vestorum, ne tam ad consilia quam ad precepta evangeliiteneantur, tum quia in regule vestre habetur principio : « Regula et vita Minorum fratrum hec est, scilicet domini nostri Jesu Christi sanctum evangelium observare vivendo in obedientia, sine proprio et in castitate3 , tum quia in fine ipsius Regulae continentur hec verba : Paupertatem et humilitatem et sanctum evangelium domini nostri Jesu Christi, quod firmiter promisimus, observemus. »4 Unde scire desiderant, an as alia evangelii teneantur consilia quam ad ea, que in ipsa régula preceptorie vel inhibitorie sunt expressa, presertim cum ipsi ad alia non se obligare intenderint et vix vel numquam omnia possint ad litteram observari. Nos autem breviter respondemus vos alia consilia evangelii non teneri per regulam nisi ad ea, ad que vos obligastis in ipsa. Ad cetera vero tenemini sicut reliqui christiiani, et eo magis de bono et equo, quo vos obtulistis holocaustum domino medullatum per contemptum omnium mundanorum.
Item cum in eadem régula sit inhibitum, ne fratres « recipient per se vel per alios denarium vel pecuniam ullo modo »5, et ipsi hoc in perpe tuum observare desiderent, certiorari requirunt , si aliquiobus timentibus deum fideles aliquos, per quos ipsi subveniant necessitatibus eorumdem, sine offensione regule audeant presentare ac ad fideles eosdem pro necessitatibus ipsis secura recurrere conscientia, cum denarios aut pecuniam eos noverint accepisse, quos tamen denarios vel pecuniam auctoritate propria non intendunt facere conservari nec nomine depositi exigere ab eisdem. Super quo duximus respondendum, quod si rem sibi necessariam velint fratres emere vel solutionem facere pro iam empta, possunt vel nuntium eius, a quo res emitur, vel aliquem alium volentibus sibi elymosinam facere, nisi iidem perse vel per proprios nuntios solvere maluerint, presentare ; qui taliter presentatus a fratibus non est eorum nuntius, licet presentetur ab ipsi, sed illius potius, cuius mandato solutionem facit, seu recipientis eandem. Idem tamen nuntius solvere statim débet, ita quod de pecunia nichil remaneat pênes eum. Si vero pro aliis imminentibus necessotatibus presentetur, elemosinam sibi commissam potest sicut et dominus apud spiritualem vel familiarem amicum fratrum deponere, per ipsum loco et tempore pro ipsorum necessitatibus sicut expedire viderit dispensandam. Ad quem etiam fratres pro huiusmodi necessitatibus poterunt habere recursum, maxime si negligens fuerit vel nécessitâtes ignoraverit oerumdem.
Preterea cum in ipsa Regula continueatur expresse, quod « fratres nichil sibi approprient, nec domum nec locum nec rem aliquam »6 ac ipsi processu temporis contaminari timeant ordinis paupertatem, presertim cum iam dixerint aliqui proprietatem mobilium pertinere ad totum ordinem in communi, nobis fuit humiliter supplicatum, ut in hoc animarum dignaremur providere periculis et totius ordinis puritari. Dicimus itaque, quod nec in communi nec in speciali debent proprietatem habere, sed utensilium et librorum et eorum mobilium, que licet habere, ordo usum habeat et fratres, secundum quod generalis minister vel Provinciales disponendum duxerint, hiis utantur, salvo locorum et domorum dominio illis, ad quos nosciyut pertinere. Nec vendi debent mobilia vel extra ordinem commutari aut alienari quoquomodo, nisi Ecclesie Romane Cardinalis, qui fuerit ordinis gubernator, Generali seu Provincialibus ministris auctoritatem super hoc prebuerit vel assensum.
Quia vero in quodam eiusdem regule Capitulo continetur, ut « si qui fratrum instigante huma ni generis inimico mortaliter peccaverint, pro illis peccatis, de quibus ordinatum fuerit, … ut recurratur ad solos ministros provinciales, teneantur fratres as eos recurre quamcitius poterunt sine mora »7, ipsi pie dubitant, utrum hoc de peccatis publicis tantum intelligi debeat an de publicis parter et privatis. Respondemus igitur predictum Capitulum ad manifesta tantum et publica pertinere, volentes ut Generalis minister constituât vel constitui faciat tot per Provincias, quot earum Ministri viderint expedire, de maturioribus et discretioribus sacerdotibus, qui super privatis audiant pénitentes, nisi fratres Ministris aut Custodibus suis ad loca eorum declinantibus maluerit confiteri.
Ceterum cum prohibent regula « nulli fratrum liceat populo … predicare nisi a Ministro generali … fuerit examinatus et approbatus et sibi officium predicationis ab ipso concessum »8, certificari petistis, utrum pro laboribus fratrum et periculosis discursibus evitandis Generalis minister dictam examinationem, approbationem et commissionem officii predicationis discretis aliquibus committere valeat pro examinandis generaliter illis, qui in Provinciis sunt statuti, vel specialiter pro quibusdam. Ad quod damus tale responsum : quod hec Generalis minister nulli potest absenti committere, sed qui examinatione indegere creduntur, mittantur ad ipsum vel cum ministris provincialibus conveniant propter hoc in Capitulo generali. Si qui vero examinari non egent pro eo, quod in teologica facultate et predicationis offcio sunt instructi, si etatis maturitas et alia, que requiruntur in talibus, conveniant in eisdem, possunt nisi quibus minister generalis contradixerit, eo modo quo dictum est populo predicare.
Super eo autem, quod dubidant fratres, an vicarii Provincialium ministrorum, quos ipsi sibi substituunt, cum ad Capitulum veniunt générale, possint ad ordinem recipere venientes vel eicere iam receptos, dicimus quod non possunt, quia nec hoc ministri ipsi permittitur, nisi eis specialis super hoc licentia concedatur ; quibus etiam Generalis minister sicut concedere sic negare potest licentiam supradictam. Et cum iuxta eandem regulam aliis quam ministris Provinciales ministri hoc aliis committendi, quibus id et non aliis est commissum.
Insuper dubitantibus vobis, an pro eo, quod in Regula dicitur, ut décente generali ministro « a provincialibus ministris et custodibus in Capitulo Pentecostes fiat electio successoris »9 omnium custodum multitudinem oporteat ad générale Capitulum convenire an, ut omnia cum maiori tranquillitate tractentur, sufficere possit, ut aliqui de singulis provinciis, qui vocem habeant aliorum, intersint taliter respondemus, ut singularum Provinciiarum custodes unum ex se contituant, quem cum suo provonciali ministro pro ipsis ad Capitiulum dirigant, voces suas committentes eidem ; quod etiam cum statueritis per vos ipsos statutum huiusmodo duximus approbandum.
Denique quia continetur in régula supradicta, quod fratres « non ingrediantur monasteria monialum prêter illos, quibus a sede apostolicaconcessa fuerit licentia specialis »10 quamquam hoc de monasteriis pauperum monialum inclusarum fratres hactenus intelligendum esse crediderint, cum earum sedes apostolica curam habeat specialem et intelectus huiusmodi per constitutionem quandam tempore date Regule vivente adhuc beato Francisco per provinciales ministros fuisse credatur in Generali Capitulo declaratus, certificari nichilominus postulastis, an hoc de omnibus generaliter, cum Regula nullum exicpiat, an de solis monasteriis intelligi debeat monilium predictarum. Nos Utique generaliter id esse prohibitum de quarumlibet cenobiis monialium respondemus ; et nomine monasterii volumus claustrum, domos et officinas in teriores intelligi, pro eo quod ad alia loca, ubi etiam homines seculares conveniunt, possunt fratres illi causa predicationis vel elemonsine petende accedere, quibus id a superioribus suis pro sua fuerit maturitate vel ydoneitate concessum, exceptis semper predictarum monasteriis inclusarum, ad que nulli datur accedenti facultas sine licentia sedis apostolice speciali.
Datum Anagni, 28 settembre 1230
IV Kal. Octobris pontificatus nostri anno quarto
Gregorius IX
2 X 1, 6-20
3 Rg bullata 1, 1
4 Rg bullata 12, 3
5 Rg bullata 4, 1
6 Rg bullata 6,1
7 Rg bullata 7,1
8 Rg bullata 9,2
9 Rg bullata 8,2
10 Rg bullata 11,2